Zgodnie z art. 6 Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności każdy ma prawo do sprawiedliwego i publicznego rozpatrzenia jego sprawy w rozsądnym terminie przez niezawisły i bezstronny sąd ustanowiony ustawą przy rozstrzyganiu o jego prawach i obowiązkach o charakterze cywilnym albo o zasadności każdego oskarżenia w wytoczonej przeciwko niemu sprawie karnej.
Postępowanie przed sądem powinno być jawne, jednak prasa i publiczność mogą być wyłączone z całości lub części rozprawy sądowej ze względów obyczajowych, z uwagi na porządek publiczny lub bezpieczeństwo państwowe w społeczeństwie demokratycznym, gdy wymaga tego dobro małoletnich lub gdy służy to ochronie życia prywatnego stron albo też w okolicznościach szczególnych, w granicach uznanych przez sąd za bezwzględnie konieczne, kiedy jawność mogłaby przynieść szkodę interesom wymiaru sprawiedliwości.
Każdego oskarżonego o popełnienie czynu zagrożonego karą uważa się za niewinnego do czasu udowodnienia mu winy zgodnie z ustawą.
Każdy oskarżony o popełnienie czynu zagrożonego karą ma co najmniej prawo do:
- niezwłocznego otrzymania szczegółowej informacji w języku dla niego zrozumiałym o istocie i przyczynie skierowanego przeciwko niemu oskarżeniu,
- posiadania odpowiedniego czasu i możliwości do przygotowania obrony,
- bronienia się osobiście lub przez ustanowionego przez siebie obrońcę, a jeśli nie ma wystarczających środków na pokrycie kosztów obrony, do bezpłatnego korzystania z pomocy obrońcy wyznaczonego z urzędu, gdy wymaga tego dobro wymiaru sprawiedliwości,
- przesłuchania lub spowodowania przesłuchania świadków oskarżenia oraz żądania obecności i przesłuchania świadków obrony na takich samych warunkach jak świadków oskarżenia,
- korzystania z bezpłatnej pomocy tłumacza, jeżeli nie rozumie lub nie mówi językiem używanym w sądzie.
Słuszne zadośuczynienie
Artykuł 41 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka wprowadza możliowść uzyskania przez skarżącego słusznego zadośćuczynienia w formie pieniężnej. Jeżeli Trybunał stwierdzi, że nastąpiło naruszenie Konwencji lub jej Protokołów, oraz jeżeli prawo wewnętrzne Polski pozwala tylko na częściowe usunięcie konsekwencji tego naruszenia, Trybunał orzeka, gdy zachodzi taka potrzeba, o przyznaniu słusznego zadośćuczynienia pokrzywdzonej stronie.
Rzetelny proces sądowy
Na rzetelny proces sądowy w rozumieniu Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu składa się:
- równość środków obrony każdej ze stron,
- ochrona przeciw nadużyciu władzy sądowej,
- kontradyktoryjność postępowania,
- sprawiedliwość wymierzona w sposób rzetelny,
- efektywny udział w postępowaniu,
- adekwatne i efektywne korzystanie z prawa do obrony,
- postępowanie rzetelne w całości.
Zasadnicze elementy wspólne dla postępowań karnych i cywilnych obejmują przede wszystkim rzetelną i publiczną rozprawę w rozsądnym terminie, przeprowadzoną przez niezawisły i bezstronny sąd. Postępowanie, które jest przedmiotem analizy musi być rzetelne w całości, natomiast nie obejmuje już fazy wykonawczej.
Postępowanie karne
Art. 6 Konwencji zawiera szczególne gwarancje dotyczące postępowania karnego. Ustęp trzeci wskazuje na domniemanie niewinności, prawo do tłumacza, odpowiedni czas na przygotowanie obrony, informacje o istocie i przyczynie zarzutu, prawo do przesłuchiwania lub spowodowania przesłuchania świadków. Art. 6 stwierdza, że aby proces był rzetelny rozpoznanie musi nastąpić w rozsądnym terminie. W przypadku spraw karnych początkiem postępowania jest moment, kiedy strona poweźmie wiadomość, że postępowanie zostało wszczęte i dozna skutków jego wszczęcia na przykład w postaci przesłuchania, aresztowania.
Postępowanie cywilne
Przy rozstrzyganiu o prawach i obowiązkach o charakterze cywilnym Trybunał rozpatruje sprawy nie tylko w ścisłym znaczeniu cywilne. Art. 6 Konwencji ma zastosowanie również do wszystkich postępowań cywilnych w znaczeniu krajowego prawa cywilnego, jak również innych, o ile w grę wchodzą interesy majątkowe. Aby skarga była dopuszczona, w prawie krajowym musi istnieć podstawa prawna dla roszczenia. Ponadto, musi zaistnieć rzeczywisty i poważny spór między stronami co do treści lub istnienia praw. Art. 6 Konwencji stwierdza, iż podstawą rzetelnego procesu jest rozpoznanie sprawy w rozsądnym terminie. W przypadku spraw cywilnych początkiem postępowania jest data wniesienia powództwa. Brak egzekucji orzeczenia może stanowić naruszenie zarówno art. 6 jak i art. 1 Prot. Nr 1 do Konwencji (sprawy Burdov, Hornsby, Dewicka).
Art. 6 Konwencji nie gwarantuje samoistnego prawa do pomocy prawnej. W przypadku obowiązkowej reprezentacji lub szczególnej zawiłości sprawy powinna jednak istnieć możliwość uzyskania pomocy prawnej. Państwo samodzielnie ustala zasady przyznania pomocy prawnej, a Trybunał przy rozpoznaniu sprawy bada, czy nie nastąpiło naruszenie tych zasad.
Orzeczenia w polskich sprawach:
- Tabor, Orzechowski (orzekanie o przyznaniu pomocy prawnej z urzędu przez sąd drugiej instancji),
- Laskowska (odmowa pomocy prawnej w związku z wniesieniem kasacji),
- Bobrowski (odmowa pomocy prawnej dla wniesienia apelacji),
- Staroszczyk, Siałkowska, Smyk (pomoc prawna w związku z wniesieniem kasacji i skargi kasacyjnej),
- Stankiewicz (udział prokuratora w postępowaniu cywilnym a koszty).
Postępowanie administracyjne
Trybunał rozpatruje również sprawy z zakresu prawa administracyjnego, jeżeli tylko mają konsekwencje majątkowe. Postępowanie nie musi być przeprowadzone przed organem administracji publicznej, może to być również inny organ, pod warunkiem, że w ostatniej instancji odwołanie lub skarga może być skierowana do sądu administracyjnego.
Dostęp do sądu
Trybunał w swoim orzecznictwie podkreśla, iż zasadniczym elementem rzetelnego procesu jest skuteczny dostęp do sądu (sprawy Golder, Campbell and Fell, Ashingdane, Zumtobel). Nie jest to prawo absolutne, ale ograniczenia muszą służyć uprawnionemu celowi i być proporcjonalne do celu. Możliwe są również bardziej restrykcyjne ograniczenia w dostępie do sądów wyższych instancji. Ograniczenia mogą być dwojakiego rodzaju: – ograniczenia praktyczne, takie jak na przykład odległość od sądu, rozprawa karna w więzieniu, wysokie koszty lub ograniczenia prawne takie jak na przykład przymus adwokacki, przedawnienie, legitymacja procesowa, ograniczenia w jurysdykcji.
Orzeczenia w polskich sprawach:
- Związek Nauczycielstwa Polskiego (dostęp o sądu),
- Szwagrun-Baurycza (dostęp do sądu w sprawie o zniesienie współwłasności).
Rozsądny termin
Ważnym elementem rzetelnego procesu jest rozsądny termin rozpatrzenia sprawy. Aby trafnie ocenić czy sprawa została rozpatrzona w rozsądnym terminie należy wziąć pod uwagę takie czynniki jak: stopień skomplikowania sprawy, postępowanie sądu i innych władz publicznych, zaangażowanie w postępowanie, postępowanie skarżącego. Niewątpliwie długie przerwy między rozprawami, rozprawy z których nic nie wynika, nieskuteczne wzywanie świadków powodują przedłużenie procesu i mogą być podstawą do złożenia skargi do Trybunału. Podobnie, gdy biegli zwlekają ze sporządzeniem opinii, rozprawy odraczane są bez uzasadnionego powodu, a także gdy postępowanie zawieszane jest z błahego powodu.
Orzeczenia w polskich sprawach:
- Kudła (środek prawny dotyczący przewlekłości postępowania),
- Krasuski, Charzyński, Michalak, Ratajczyk (skarga na przewlekłość).
Niezawisły i bezstronny sąd
Gwarancją prawa do rzetelnego procesu jest rozpoznanie sprawy przez niezawisły i bezstronny sąd. Aby stwierdzić naruszenie tej zasady należy wziąć pod uwagę m.in. sposób powołania sądu, czas trwania mandatu, istnienie gwarancji przeciwko naciskowi z zewnątrz, niemożność odsunięcia sędziego od sprawy i zawodu przez władzę wykonawczą. Sędzia nie może działać w sprawie w stadium przygotowawczym, jak również rozpatrywać apelacji, gdy orzekał w pierwszej instancji.
Orzeczenia w polskich sprawach:
- Brudnicka (skład Izb Morskich),
- Warsicka (orzekanie o dopuszczalności kasacji przez sędziego sprawozdawcę).
Prawa stron
Art. 6 Konwencji nie gwarantuje prawa do powoływania i przesłuchiwania wszystkich świadków strony a także przeprowadzenia wszystkich dowodów. Decyzja zależy w znacznej mierze od sądu. Jednakże odmowa uwzględnienia wniosku o przesłuchanie świadków, które umożliwiało stronie udowodnienie jej twierdzeń, może zostać uznana za naruszenie prawa do rzetelnego sądu. Niezmiernie ważną kwestią jest również równy status obu stron postępowania. Obie strony muszą mieć rozsądną możliwość przedstawienia sądowi swojego stanowiska, a także dowodów na poparcie swoich twierdzeń. Ponadto strony powinny mieć dostęp do pism procesowych i dowodów przedstawionych przez drugą stronę. Równie ważna jest możliwość złożenia uwag i komentarzy do pism i dowodów drugiej strony.
Orzeczenia w polskich sprawach:
- Wierzbicki (powoływanie dowodów),
- Zmaliński (zmiana przepisów proceduralnych po wniesieniu kasacji).
Publiczna rozprawa i ogłoszenie wyroku
Rozpoznanie sprawy powinno nastąpić na publicznej rozprawie w obecności obu stron postępowania. Wyłączenie jawności może nastąpić jedynie w wyjątkowych sytuacjach. Rozprawa w pierwszej instancji jest co do zasady obowiązkowa, a w drugiej – zależy od natury postępowania odwoławczego. Ważnym elementem prawidłowego procesu jest także publiczne ogłoszenie wyroku. Wyrok winien być odczytany w sali sądowej, natomiast pisemne uzasadnienie może być udostępnione w inny sposób np. w sekretariacie sądu. Sąd zobowiązany jest do przedstawienia motywów orzeczenia, w szczególności odnoszących się do meritum sprawy. Nie ma obowiązku szczegółowego ustosunkowania się do wszystkich argumentów stron, jednakże pominięcie zasadniczych argumentów może skutkować naruszeniem prawa do rzetelnego sądu.
