Arbitraż w postępowaniu cywilnym – co to?

Czym jest arbitraż?

Arbitraż, a więc sąd polubowny, najczęściej definiuje się jako niepaństwowy sąd, który został powołany na mocy woli stron, a wydany przez niego wyrok jest równy mocą wyrokowi sądu państwowego. W składzie takiego sądu nie może uczestniczyć czynny zawodowo sędzia państwowy, co jednak nie wyklucza przeprowadzenia takiego postępowania przez sędziego w stanie spoczynku. Sąd powszechny jedynie kontroluje zgodność wydanego w ten sposób wyroku z prawem i zasadami współżycia społecznego.

Podstawą dla działania sądu arbitrażowego jest sformułowany przez strony zapis na sąd polubowny – mogą to uczynić zarówno przed powstaniem sporu (np. już w umowie, z której spory takie mogą w przyszłości wyniknąć), jak i już po jego rozpoczęciu. Zawarcie umowy zapisu na sąd polubowny (czy też umowy, która zawierać będzie taką klauzulę) nie musi mieć formy tradycyjnej, papierowej umowy – dopuszczalna jest również forma elektroniczna, co pozwala na znaczne uproszczenie dokonywania takich zapisów. Co istotne, strony mogą za porozumieniem wskazać zasady, o jakie sąd polubowny ma się oprzeć przy orzekaniu – może to być zarówno określony porządek prawny, określone reguły, jak i zasady słuszności. Ta tzw. zasada autonomii stron odzwierciedlona została zarówno w polskim porządku prawnym w art. 1184 k.p.c., jak i w art. 19 ustawy modelowej UNCITRAL Arbitration Rules. Zaznaczyć należy w tym miejscu, iż przyjmuje się nieograniczoność czasową autonomii stron, co oznacza, iż mogą one w każdym czasie zmienić zasady prowadzenia arbitrażu, jednakże jeżeli arbiter uzna, iż z ważnych przyczyn nie może prowadzić postępowania na nowo ustalonych zasadach może jedynie zaprzestać pełnienia swojej funkcji.

Wybór arbitrażu w postępowaniu sądowym

Wybór sądu polubownego (arbitrażu) jako sposobu rozwiązania sporu jest całkowicie zależny od woli stron sporu – żadna ustawa nie nakłada na nie obowiązku poddania sprawy pod osąd arbitra. W tej procedurze spór rozstrzyga osoba trzecia wybierana przez strony sporu (możliwa jest również jedynie wyrażona przez strony zgoda na osobę arbitra zaproponowaną przez podmiot zewnętrzny), a możliwość wpływu stron na zasady i końcowy efekt orzekania są ograniczone. W ten sposób rola arbitra staje się dość zbliżoną do roli sędziego, ponieważ po wysłuchaniu stron ma on za zadanie wygłosić własną opinię.

Postępowanie arbitrażowe – przebieg i informacje

Postępowanie arbitrażowe na gruncie polskiej procedury cywilnej może być prowadzone – w zależności od woli stron – przez jednego lub kilku arbitrów, przy czym ich liczba nie jest w żaden sposób prawnie ograniczana. W sytuacji, gdy w umowie zapisu na sąd polubowny (lub innej umowie zawierającej adekwatną klauzulę arbitrażową) strony nie wskazały liczby arbitrów, postępowanie, zgodnie z art. 1169 § 2 k.p.c., prowadzone jest przez skład trzyosobowy. Kodeks postępowania cywilnego nie wprowadza wymogu nieparzystej liczby arbitrów, jednakże parzysty skład sądu zwiększa ryzyko powstania sytuacji patowej, zatem ze względów czysto praktycznych wybór taki jest niewskazany – przykładowo, systemy belgijski i francuski wprost zakazują powoływania sądów polubownych, które miałyby składać się z parzystej liczby sędziów.

W literaturze wskazuje się ponadto, iż postępowaniem przed sądem polubownym rządzą następujące zasady, których przestrzeganie jest dla jego przeprowadzenia podstawowe:

1. Równouprawnienia stron (zapis na sąd polubowny dokonany z naruszeniem tej zasady jest bezskuteczny na mocy art. 1161 § 2 k.p.c.),
2. Nieograniczonej dyspozycyjności,
3. Kontradyktoryjności/sporności,
4. Prawdy formalnej,
5. Koncentracji materiału procesowego,
6. Bezpośredniości,
7. Ustności,
8. Formalizmu postępowania,
9. Poufności.

W Polsce najbardziej znaną instytucją arbitrażową, pod której osąd strony mogą poddać swój spór, jest Sąd Arbitrażowy przy Krajowej Izbie Gospodarczej w Warszawie. Inne tego rodzaju instytucje, to m.in. Sąd Polubowny (Arbitrażowy) przy Związku Banków Polskich czy Sąd Arbitrażowy przy Konfederacji Lewiatan, których popularność stale rośnie, co jest zauważalne we wzroście liczby spraw rozpoznawanych przez te sądy oraz w ilości wydawanych wyroków. Zwłaszcza, choć nie tylko, w postępowaniach przed tymi instytucjami przydatna jest pomoc profesjonalnych pełnomocników, którzy będą umieli poprowadzić sprawę tak, by jej zakończenie faktycznie okazało się być najkorzystniejszym z możliwych.